Народная медыцына. Модуль 2

Асобную і даволі вялікую групу складаюць замовы супраць розных хвароб (ліхаманкі, зубнога болю, крывацёку, укусу змяі і інш.), якія ўзніклі ў глыбокай старажытнасці на аснове рэальнага жыцця і побыту чалавека. Гэты від лекарскіх замоў здаўна суправаджаў жыццё людзей на працягу ўсяго іх жыцця. Хваробы ў замовах выступаюць як нешта матэрыяльнае, тое, што можна выгрызці, вынесці, узяць у рукі, тое, што прыходзіць i можа адысці. Да іх звяртаюцца як да жывых істот.

Хваробу, па ўяўленнях старажытнага чалавека, можна было выгаварыць, адаслаць. У лекавых замовах дапамагаюць хвораму розныя асобы: i сам заклінальнік з яго верай ва ўласную магічную сілу, i фантастычныя істоты, невядомыя панны, браты, сястрыцы, міфічныя старыя, пазнейшая традыцыя — Бог, Прачыстая, святыя. Шаптуны акраплялі сцены свянцонай вадой, абыходзілі хворага з запаленай свечкай, што давала ўладу над хворым, заключалі хворае месца ў магічнае кола — гэта сімвалічна прыпыняла развіццё хваробы. У абрадах выкарыстоўваліся прадметы яшчэ або ўжо неўжывальныя: новы гаршчок, цэлая буханка хлеба, першая нітка і г.д.

Ужо сам пералік хвароб, ад якіх ужываліся замовы, сведчыць пра даволі шырокія веды нашых продкаў у анатоміі i народнай медыцыне. Менавіта замовы як адна з састаўных частак народнай медыцыны могуць лічыцца папярэднікам медыцыны навуковай. Да таго ж істотным элементам лячэбнай магіі было прымяненне лекавых траў, выкананне пэўных фізічных дзеянняў, якія лічыліся магічнымі, але фактычна аказвалі дабратворнае ўздзеянне, напрыклад масажы, націранне тлушчам i рознымі настоямі траў, змыванне вадою i г. д.

Тэматыка лекавых замоў надзвычай разнастайная. Гэта і замовы ад агульнавядомых хвароб (крывацёк, удар, скула, зубны боль i г. д.) i ад хвароб, якія зараз цяжка суаднесці з вядомымі медыцыне (падвей, сурокі (прыстрэк), стаццё, сцень). Відаць, многія назвы ўказвалі не столькі на саму хваробу, колькі на яе канкрэтмыя праяўленні, асобныя сімптомы.

На прыкладах замоўных тэкстаў ад ліхаманкі можна прасачыць, як адбываліся развіццё і змены ў светапоглядзе нашых продкаў. Ва ўяўленнях старажытнага чалавека ліхаманка – гэта жывая істота, якая выбірае месцам свайго жыхарства чалавека і працягвае яго мучыць, пакуль, у рэшце рэшт, не выганяецца. Звычайна ліхаманка ў замовах выступала ў выглядзе жанчыны, называлі яе: “хінця”, “цётка”, “цяцюха” “варагуша”, “трасавіца”, “трасца” і інш. Паводле народных павер’яў, ліхаманка засяляецца спачатку пад пазногцямі, а адтуль ужо распаўсюджваецца па ўсяму целу.

Даволі распаўсюджаны пласт замоў ад зубнога болю. Іх цэнтральны вобраз – вобраз якога-небудзь мерцвяка. Параўнанне, якое ляжыць у аснове замовы, трапнае – як мёртвае цела не адчувае болю, так і чалавека павінен пакінуць зубны боль. У замовах ад зубнога болю да слоў у мёртвага зубы не баляць, дадавалася сімвалічнае дзеянне: да хворага месца дакраналіся “мёртвай” косткай, тым самым перадаючы нячуласць да болю. Тэксты замоў ад зубнога болю сведчаць аб захаванасці імі старадаўняй язычніцкай асновы, яны амаль не падвергліся ўздзеянню хрысціянства. На першым плане ў названых замовах такія галоўныя персанажы, як месяц, маладзік, якога лічылі апекуном здароўя, а таксама падуладныя гэтаму боству мёртвыя людзі. У аснове шматлікіх зубных замоў зварот да месяца не выпадковы. Менавіта месяц атаясамліваецца па шматлікіх ппрыкметах з мерцвяком: знешні воблік, яго святло ў начны час.

Асобную групу ўтвараюць замовы ад крыві, крывацёку, сярод якіх вылучаецца нешматлікі найбольш старажытны пласт, дзе гучыць зварот да крыві, як да жывой істоты з просьбай пашкадаваць хворага і перасяліцца ў іншае месца.

Дастаткова вялікую групу складаюць замовы, пры дапамозе якіх імкнуліся аберагчы дзіця ад розных хвароб. Тут i замовы ад спецыфічна дзіцячых хвароб, такіх як начніцы, крыксы, плаксы, дзяцінец, радзімец, i ад хвароб, уласцівых i дарослым (урок, пужанне, звіх, грыжа, сухоты, сцень i інш.). Характэрна, што ад кожнай хваробы існавалі творы тэматычна разнастайныя, з адпаведнымі дзеяннямі.

У народнай медыцыне існавала моцная вера ў сілу і ўплыў на здароўе і жыццё чалавека сонца, месяца, зорак.

Асаблівай папулярнасцю ў народнай медыцыне карыстаецца месяц, зварот да якога тлумачыцца прыродай начнога свяціла, што знаходзіцца ў пастаянным змяненні, здольнага да новага нараджэння, абнаўлення. Да месяца звяртаюцца з просьбамі забраць хваробу і дараваць чалавеку спакой і аблягчэнне: Месяц ты, месяц, срэбрыя рожкі, залатыя твае ножкі. // Сыдзі ты, месяц, знімі мой зубны боль, занясі яго ў аблокі. // Мой боль не вялікі, не малы, твая моц велічэзная.

Лячэнне прымяркоўвалася да пэўнай квадры месяца. Гэта абумоўлівалася відам хваробы альбо мэтаю замовы: замовы “на рост”, “на здароўе” адносяцца да першай квадры або да поўнага месяца; у працэдурах на „здыманне“, „змяншэнне“ звяртаюцца да месяца на „сходзе“. На маладзіку лячылі і замаўлялі зубны боль. Маладому месяцу аддавалі перавагу і пры лячэнні захворванняў скуры: бародавак, лішая; дзіцячых хвароб. Верылі таксама, што раслінам, сабраным на маладзіку, перадавалася асаблівая гаючая сіла. Адвар з кары і лісця, сабраных на маладзік з дваццаці розных дрэў, выступаў у якасці надзейнага сродку ад трасцы; супраць жа „ядленцавай трасцы“ дапамагаў адвар з ядлоўцавых ягад, сабраных у канцы апошняй квадры.

Разам з тым, час маладога месяца трактаваўся як неспрыяльны для загойвання ран. Так, любое мізэрнае раненне, атрыманае на маладзік, доўга не зажывала, гнаілася, утварала нарывы, якія загойваліся толькі да наступнага маладзіка. У той жа час раны, атрыманыя ў трэцяй квадры, хутка зажывалі.

Зрэдку лячэнне адбывалася на „сходніх“ днях, у перыяд убывання месяца з надзеяй, што калі знікне месяц, знікне і хвароба. Напрыклад, збаўленне ад ляку, заікання супастаўлялася з убываннем месяца. Аднак забаранялася збіраць зёлкі ў апошнюю квадру, прынамсі, першыя тры дні пасля поўні, бо такія зёлкі не дапамагаюць, а шкодзяць.

У беларускай традыцыі шырока распаўсюджаны ўяўленні аб тым, што пад уплывам месяца развіваюцца псіхічныя захворванні. У першую чаргу, лунатызм. Па гэтай прычыне цяжарнай жанчыне забаранялася спаць перад вакном, бо калі на яе будзе свяціць месяц, дзіця будзе хадзіць па месяцу, бы непрытомнае. Вылячэнне падобнага захворвання звязвалася зноў-такі з месяцам, святлом месяца і адбывалася на працягу ўсяго месяцавага цыкла.